PRESENTATIE
WOORDENBOEK VAN DE GAALDERSE DIALECTE:
DE MINS
16
NOVEMBER 2006: Charlotte Giesbers
mi:nse,
Wi-j zien vanda:g ien Harderwijk sa:megekomme vör
de presentatie van ’t twedde deel van ’t woordenboek van de gaalderse dialecte
ovver de mins. En boek daa uut drie dele bestet:
- 1 ’t
lief van de mins: Ien di deel ston de dialectwoorde vör de onderdele van ‘t
lief, mar ok vör ziektes en verzörging enz. De maeste woorde ien di deel worre
ok noow nog gebruukt.
- 2 Aete en dri.nke: Ien di deel stond de
dialectwoorde vör verschillende sorte vleis, vis, brood, gruuntes, fruit enz.
en wa ge dor mae kunt make. Vurral a:lde geraachte zoas zwaordema:g,
karnemelksepap en balkenbrei-j worre hier bespraoke.
- 3 Kleer: Di deel is aarig traditioneel. Hier
stond de dialectwoorde vör de onderkleer, de bovvekleer, de kienderkleer van
vroeger.
Van alle
drie de dele wil ik en por dialectwoorde bespraeke.
Beej deel 1: de dialectwoorde vör puber.
Beej deel 2: de dialectwoorde vör aardappel en
ui.
Beej deel 3: de dialectwoorde vör binnenstebuiten.
PUBER
Vör ’t woord puber komme ien ’t Rivierengebied
verschillende dialectwoorde en umschrievingen vör.
-Allereerst kömt ien veul plaatse het
hollandse woord puber vör. Di woord kumt uut ’t Latein en beteikent :Kind in de overgangsjaren, in de
puberteitsjaren.
-Nevve puber kumt de vörm schötteling of opschötteling duk vör ien
Gendt, Balgoy, Oosterhout, Millingen en Gruusbek. Ien ’t
Woordenboek der Nederlandse Taal stet onder schoteling de beteikenis spruit. Ien
Limburg wördt mae en scheuteling ok waal en jong
vaarken bedoeld. Noow lieke pubers dör daa ze zo druk zien soms waal op jonge
vaarkes, mar ’t woord schötteling of opschötteling
kumt eerder van opschieten. Opschieten beteikent: het groter worden, het tot
wasdom komen. Opgeschoten jongen is een jongen tussen knaap en jongeling in.
-Wiejer kömt de vörm halfwasse/halfwasseling vör ien Wamel en
Gruusbek. Ien ’t Woordenboek der Nederlandse Taal stet
onder halfwassen: koppeling van half en wassen. Wassen betekent groeien in de
lengte toenemen. Letterlijk: nog slechts ten halve volgroeid;
vandaar: nog slechts halverwege de leeftijd waarop men volwassen is.
- nog en
vörm die opvaelt is haerfshaone ien Millingen en Gruusbek. Haerfhaone
kömt volgens ’t Rheinisches Wörterbuch van ’t Duitse Herbtshahn. Ein im herbste
jung gewordener, dreiviertel ausgewachsener. Overdrachtelijk: halbwüchsiger
Bursche ( in den Flegeljahren.
Nevve de aachte dialectwoorde vör puber zien der ok umschrievingen
zoas:
Hi-j is in de kwaoie leeftijd: Druten.
Hi-j is in de greuitijd: Tiel.
Hi-j is in z'n moeilijke taid: Leerbroek.
Hi-j is in de moeilijke jaren: Ochten.
Hi-j is ien de lummeljaore: Hernen.
Nevve dialectwoorde stet d’r ok wer
volkskundige informatie ien.
Zoas bevörbeeld de huusmiddeltjes die d’r vroeger waore um kwaole
van alle dag op te losse.
Bi-j
bra.ndwonden:
Erpelschille
op bra.ndwonden leggen (Rhenen) of ‘t blad van weegbree (Tricht).
Bi-j
wratten:
Rauwe
erpels (Ingen), peuleschillen wrieven (Millingen), ochtendurine (Zoelmond), sap
van de kettingpol (paardebloem: Millingen).
Bij
kael-en tandpien:
Bi-j kaelpien enne za:lte herring aeten(Zaltbommel),
Görgele mae kamille (Tiel), spule mae cognac (Millingen).
Bi-j
puuste en zwaere:
Brannetels
taege steenpuuste ien de pannekoek bakke dan doofden ze weg (Bemmel), lelieblad
(Doornenburg, Bruchem), Slangetonge (slangekruid: Gruusbek) op zwaere.
Bi-j
winterha.nd en wintervuut:
iensmaeren
mae reuzel (Balgoy), mae 't sap van weegbree (Balgoy), nuchtere urine
(Nijmegen), vaarekesvaet (Millingen)
Bi-j
andere kwaolen:
Kastanje
hielp goed vur pien in de rug (Nijmegen), en tegge reuma (Ingen)
Leertje
ien ‘t oor vör ooggenezing (Leerbroek).
M'n
voader dee 'n blad van rooie kool op z'n kop leggen as ie koppein hai(Ewijk).
AARDAPPEL
Vör ‘t begrip aardappel zien we ien de
provincie Gelderland twee verschillende dialectwoorde: pieper en aardappel (en
varianten). Vurral ien het ooste ( d’n Achterhoek), ien het weste van het
Rivierengebied en ien het noorde van het Veluwegebied kommen vörmen van
aardappel vör. De vörm pieper zien we ien ’t midden van de provincie en dan
vurral ien het oosten van het Rivierengebied, het westen van de Liemers en op
de Veluwe.
Ien ‘t Woordenboek der Nederlandsche
Taal stet onder aardappel: “Een bekende soort van voedzame aardvrucht; de
eetbare knol der aardappelplant, die in de noordelijke landen van ons
werelddeel, en vooral in ons vaderland, een voornaam bestanddeel van het
volksvoedsel uitmaakt. || Blanke, blauwe, roode, witte, bonte, vroege, late,
kruimige, melige, glazige, nieuwe, oude, bevroren aardappelen. Aardappelen
telen, poten, delven, rooien, schillen, schrappen, koken, braden, bakken enz.
De aardappelen worden in Nederland in talrijke verscheidenheden of soorten
gekweekt.“ Ien daa woordenboek wördt ok gezet daa de aardappel, ien 1565 vör ‘t
eerst uut Peru nor Europa is ovvergebraocht. Het woord aardappel was toe al veul langer bekend. Onder de a:lde vörmen erdaphul,
erdaphil en eordhæppel
kende de mi:nse en soort pompoen of komkommer. Toe de aardappel nor hier kwa.m
wier de na.m aardappel nie mer gebruukt vör de pompoen of de komkommer, maar
vör ’t neeje product aardappel. En da is nie gaek as ge naogaot daa appel gebruukt wördt vur ronde dinge,
zoas pijnappel, rijksappel, oogappel enz.. En de aardappel
die uut de grond kwa:m noow appel (rond ding) uut de aarde genoemd wier.
Mar hoe zit het noow mae de twedde vörm
die zö duk vurkumt ien het Rivierengebied? Volgens ‘t Rheinisches Wörterbuch kumt
pieper van de Middelnederlandse vörm pippink. Di beteikent: pit van de vrucht
betekent. De vörm pieper wördt
volgens de woordenbuuk vurral vör kleine aardappelen gebruukt. Ien Van Dale stet
da enne pieper: “[Vermoedelijk te
interpreteren is als iets kleins, vgl. piepklein], iets dat klein in zijn soort
is;-(in ’t bijz.)(kleine, jonge) aardappel.” Ge ziet ’t woord pieper vurral ien
’t ooste van ’t Rivierengebied en de Liemers. Ok aon de Duitse ka.nt, ien de
dialecten van de Niederrhein wördt dit woord gebruukt. Net as ien de dialecten
ien ’t noorden van Limburg en ’t ooste van Noord-Brabant.
Aete en drinke was vör de informanten aarig
interessant. De vraogenlijsten ovver aeten en drinken wiere aareg goed
iengevuld. D’r kwa.me veul dialectwoorde binne vör allerlei geraachte, gruunte-
en fruitsorten, vleisproducte enz. Dizze informant uut Hernen beschrieft ’t
aete van vroeger as volgt.
Hernen: "Vroeger han we zeker ien de
zommerdag vier maaltijde. 's Merges botterhamme,
's middags um 12 uur werm aete. Es we um
vier uur uit schol kwame wer botterhamme en dan
's aoves um ' n uur of acht nog ' n pan
gebakke piepers, wel gebrojde erpel genoemd, en unne bord pap en dan konde ' t
wel wer houwe tot 's anderdaags 's merges. 't Aete was ien ' t algemeen niet
veul minder afwisselend. ' t Wier allemaol aongepast an wa ' t jaorgetij bood
ien den hof. 't Brood wier besmeerd mit roombotter, laoter kwaam ok kunstbotter
(margarine) ien gebruik; en es er 's winters 'n verke was geslacht, wier de
botter vervange deur smout (vet van uitgebakken varkensreuzel). De kaotjes
(kaantjes) die uit de reuzel wiere uitgebakke, ware lekker es werrum
broodbeleg. Ien 't vet wa ien de pan achterbleef, konde dan nog lekker 'n snee
brood soppe. Van cholesterolprobleme han we nog genne weet. Ja en es ge 'n
verke deed slachte, hadde ok spek en metworst en laeverworst en bloedworst en
zwoerdworst en ham en braodworst en buukriem (buikspek) volop. Zuut beleg han
we ok; suker en eige gemakte bessesjem en rabarbermoes. 't Waerum-aete waar ok
seizoengebonden. 's Lentes en sommers ware er de slaoi, andievie, schaolerte
(peultjes), doperte, braekbonne (sperciebonen), wille bonne (tuinbonen),
snijbonne, witte bonne, bruine bonne, worteltjes, krote, schorsenere,
komkommers en 's herfts en 's winters de bekende kolsorte: witte kol, rooie
kol, savoye kol, spitskol. D' r wier veul ingemakt of ien 't zout bewaord. Wa
't meste bederfelijk waar, wier urst opgemakt. "
UI
Vör ’t begrip ui zien we ien de provincie
Gelderland vier verschillende dialectwoorde: ui, juin, look en siepel.
Ui kumt
van ’t Lateinse woord unionem, daa verbasterd is tot ajuin. Joon verandert ien
mae de tied ien joen, joen verandert lotter wer ien juun en dan ien juin. Juin
en Juun komme vurral ien ’t Rivierengebied vör (daa zien de blauwe böllekes).
Iedereen kent ok wael de uutdrukking: zö gaek as en juin/juun, di hingt evvel nie
same mae en ui, maar mae de hellige Juniperus, die zich vroeger schienbar nogal
opvallend gedroeg.
’t Woord
juin wier ien de jaore verbasterd tot uin, daa lotter uien wier. Ien
West-Friesland en Noord-holland wördt ok vanda:g nog de vörm uien vör de enkelvoudsvörm
gebruukt. Beej ons is daa ui geworre. Op de kaort zien we da ui eigenlijk nie
ien ’t Rivierengebied gebruukt wordt, alleen op de Veluwe, de Achterhoek en de
Liemers (daa zien de gruune böllekes).
Nevve juin
en ui kömt ok de vörm look vör ien Gaalderland.
Look kumt verspreid vör ien ’t ooste van ’t Rivierengebied en het ’t
ooste van de Veluwe (langs de IJssel). Look is verwant mae ’t Duitse woord
Lauch. Wor ’t vandon kumt is nie helemol duidelijk, mar ’t het te make mae de
vörm van en uieschil die liekt op en lok häör. Look wier ien ’t Hollands vurral
vör bepaolde sorten uien gebruukt zoas knoflook. Hy eet gaarne ajuin,
en ik byzonder graag look.
Nevve
die drie vörmen kömt ien Gaalderland ok nog de vörm siepel vur. Mar nie ien ’t Rivierengebied, maar ien d’n A.chterhoek (de rooije
böllekes). ‘t woord ciepel of chibola kumt van ‘t lateinse woord caepulla en hingt
same mae ‘t Duitse Zwiebel en is naet as look ien ’t hollands sort uie. Bredero
sprak al van: Een ayuynken, een ciepelken, een sneeken
broot, en twee vijghen.
BINNENSTEBUITEN
Vör ‘t begrip binnenstebuiten zien we ien de
provincie Gelderland twee verschillende dialectwoorde: binnenstebuiten en
varianten en krang en varianten.
Binnenstebuiten, binnenstebuuten,
binnensteboeten kumt verspreid ien heel Gaalderland vör. Ien ’t Rivierengebied,
de Veluwe en d’n Achterhoek.(de blauwe böllekes). Krang zien we vörral ien ’t
ooste van Gaalderland, ’t ooste van ’t Rivierengebied, de Veluwe, de Achterhoek
en de Liemers. Krang of krangs is afgeleid van het middelnederlandse
woord cringen
(Wa umdraaien beteikent) en mae kring
(Wa umgedraaid, omgekeerd, verkeerd, achterste veuren of binnenste buuten
beteikent). De krange kant van enne sok. De sök krang aontrekken.
Ien sommige gebiede wördt krang nie alleen
beej kleer gebruukt, mar ok beej touwtjespringe en breien. Krang ienspringe was
beej touwtjespring, taegen ’t draaie van ’t touw ienspringe. En mae breie: twee
raacht en twee krang.
Tot slot wil ik en por mi:nse beda:nke die d’r
vör gezörgd hebbe daa ’t boek meer is geworre as alleen en woordenboek.
Allereerst Roel Kerkhoff vör ’t ma:ke van de
moi-je teikeningen beej ’t deel ovver ’t licham van de mins.
Humphrey Ottenhoff vör de recaapte uut de
buukskes Gelders gekookt.
Theo Bons vör ’t ma:ke van de foto’s vör ‘t leste
deel ovver de kleer.
En dorvör wil ik ok de mi:nse beda:nke die
model hebbe geston vör de kleer ien ’t boek:
Riet Peters, Huub
Berris, Diana Berris-van Uuden, Roy Berris, Tom Berris, Jur Stam, Emma Hijmans,
Lisanne Schiks, Priscilla van Beuningen en vörral Wies Berris-Visschers.
